ایتنا - اطلس جدید كلانشهر تهران به نوعی رصد دورهای این كلانشهر در قالب نقشههای آماری، توصیفی و تحلیلی همراه با متنهای توضیحی و تحلیلی است.
تهران با دگرگونیهای كالبدی فضایی ناشی از اولین پژواك مدرنیته در ایران، پا به سده بیستم میلادی میگذارد.
تهران شهری بوده است با حدود یك میلیون و ۶۰۰ هزار نفر جمعیت و ۲۰۰ هكتار مساحت (دارالخلافه ناصری) با خیابانهایی محدود، عمدتاً برای عبور پیاده و محدودیت نسبتاً كامل اتومبیل.
به گزارش ایتنا به نقل از دنیای کامپیوتر و ارتباطات، همین شهر در پایان سده، شهری است با جمعیتی نزدیك به هفت میلیون نفر كه مساحتی نزدیك به ۷۰۰ كیلومتر مربع دارد و مملو است از بزرگراهها و خیابانهای آكنده از اتومبیل. اطلس كلانشهر تهران، در ویرایش دوم، به بررسی تحولات و دگرگونیها، طی سی سال اخیر میپردازد تا در حوزههای مختلف، این تحولات را پایش و آنها را در قالب نقشه ارائه كند.
برای تدوین این مجموعه كه حاصل تلاش جمعی از استادان دانشگاه، متخصصان و كارشناسان با سابقه در این حوزههاست، دادههای مورد نیاز از منابع مختلف اطلاعاتی جمعآوری شده و پس از پردازش های مربوط به كنترل كیفیت و كمیت و اطمینان از صحت نسبی آنها، وارد پایگاه داده شدهاند.
اطلس جدید كلانشهر تهران به نوعی رصد دورهای این كلانشهر در قالب نقشههای آماری، توصیفی و تحلیلی همراه با متنهای توضیحی و تحلیلی است. شاید مهمترین وجه كاربردی اطلس جدید كلانشهر تهران، ارائه تصویری بصری – تحلیلی از وضعیت جاری و گذشته این كلانشهر به برنامهریزان و مدیران شهری تهران باشد تا اختلافات فضایی و مكانی موجود را به روشنی استنباط كنند و قادر شوند تا در قالب نگرشی فضایی، برای چالشها و نقاط قوت و ضعف شهری در حوزههای مختلف مورد بحث، تصمیمات مكانی مناسبتری اتخاذ نمایند.
البته قابل ذكر است اطلس فوق به نحوی نیز تدوین شده كه قابل استفاده برای طیف وسیعی از كاربران عمومی و تخصصی باشد. در همین خصوص در طراحی و كارتوگرافی این مستند تلاش شده از مفاهیم و روشهایی استفاده شود كه در عین تخصصی بودن، برای كاربران عمومی نیز قابل استفاده باشد. این اطلس از این جهت كه وضعیت و خصوصیات عمومی شهر بر اساس شاخصهای مختلف و ابعاد گوناگون مورد ارزیابی قرار گرفته و نقشههای اطلس، به نوعی نمایه و شاخصی برای هر منطقه شهری است، برای شهروندان تهرانی میتواند جذاب و جالب باشد. در ارائه كار، همچنین تلاش شده تا تحلیلهای تفسیری نقشه حتیالمقدور محدود باشد تا وضعیت شهر از خود نقشه قابل درك و استنباط باشد و از هرگونه القای نظر یا پیشداوری در مورد شاخصهای مختلف پرهیز شود.
در تهیه دادههای مورد نیاز اطلس، سعی شده از منابع رسمی و دست اول به ویژه دادههای سرشماری نفوس و مسكن سال ۷۵و ۸۵ استفاده شود. در عین حال برخی دادههای رسمی ارائه شده توسط سازمانهای تخصصی نیز ملاك عمل بوده است. با این همه، در صورت فقدان اطلاعات و ضرورت بهرهگیری از سایر منابع اطلاعاتی، دادههای اخذ شده از این منابع مورد ارزیابی كیفی قرار گرفتهاند.
برخی از اطلاعات، با استفاده از روشهای آماری به صورت تصادفی چند مرحلهای انتخاب و مورد بازدید و كنترل زمینی قرار گرفته و گزارشهای تخصصی در این زمینه تدوین و با حضور متخصصین صاحب نظر در حوزه مربوط، در مورد نحوه استفاده از اطلاعات تصمیمگیری صورت میپذیرفت.
از مزایای این اطلس میتوان به محصول نهایی آن اشاره كرد كه به سه صورت چاپی (مجموعه حاضر)، نسخه الكترونیك قابل ارائه روی لوح فشرده و ارائه روی شبكه جهانی اینترنت (www.atlas.tehran.ir) آماده شده است.
همچنین در تهیه محصولات مختلف تلاش شده تا از استانداردها و معیارهای ثابت استفاده شود. سایت و كتاب هر دو دارای فصلبندیهای مشابه با اطلاعات جامعی در باره هر كدام از این فصلهاست كه عبارت است از سرزمین، جمعیت و مهاجرت، آموزش، فعالیت و اشتغال، مسكن، حمل و نقل، خدمات شهری، شهرسازی و كیفیت زندگی.
در هر كدام از این فصلها سعی شده است تا با استفاده ار نقشهها و نمودارها و جداول دورهای و مقایسهای، به بررسی روند تغییر و تحولات در طول دهههای اخیر شهر تهران پرداخته شود. در همین راستا در بعضی از فصول، اطلاعات اطلس قبلی كلانشهر تهران كه بر پایه اطلاعات آماری سالهای ۱۳۶۵ و ۱۳۷۵ شكل گرفته بود با تلفیقی از اطلاعات آماری سال ۱۳۸۵در اطلس جدید، نشان دهنده روند تغییرات سالهای اخیر شده است.
البته در این اطلس در برخی موضوعات مثل كیفیت زندگی، تسهیلات و تجهیزات شهری و یا شهرسازی به نقشههای سال ۸۵ اكتفا نشده و اطلاعات این بخشها تا سال ۸۸ در اطلس گنجانده شده است. برای استفاده متخصصین، این نكته قابل ذكر است كه برای ارائه موضوع در بهترین وضعیت، در برخی نقشهها از انواع آنالیزهای فضایی و آمار فضایی استفاده شده است.
همچنین برخی از تحلیلها بر مبنای مدلها و روشهای آماری انجام شده است. در نهایت برای هر نقشه تحلیلهایی همراه با روش محاسبه برای درج در اطلس تدوین شد تا پس از كنترل نهایی گزارشهای هر كارگروه و بازخوانی متن، اصلاح، و ویرایش بر روی آنها انجام شود. در انتها، براساس استانداردهای كارتوگرافیك و شاخصهای تحلیلی و هماهنگی بین نقشههای مختلف هر فصل، نقشههای مناسب برای درج در اطلس توسط كارگروه كارتوگرافی تهیه شده است.
ساختار اطلس فصل اول: سرزمین مهمترین عناوین فصل: در این فصل مختصری از جغرافیای تاریخی تهران به قلم دكتر محمد حسن گنجی به عنوان مقدمه آورده شده است و سپس یك شمای كلی از جغرافیای طبیعی خصوصاً ژئومرفولوژی و اقلیم شهر و استان تهران ارائه شده است.
در این فصل گسترش كالبدی شهر تهران در طی سالهای ۸۷-۱۳۵۱ به صورت تصاویر ماهوارهای ارائه شده است. همچنین نقشههای ژئومرفولوژی و بلوك دیاگرامهایی از وضعیت زمینشناسی و لرزهخیزی تهران تهیه شده است. همچنین وضعیت زیست محیطی تهران، ناهمواریها، وضعیت پارامترهای اقلیمی و آلودگی از جمله مهمترین مطالب این فصل میباشند.
فصل دوم: جمعیت و مهاجرت مهمترین عناوین فصل: این فصل شامل روند تحول جمعیت مناطق، توزیع نسبی جمعیت در گروههای عمده سنی، نسبت جنسی، توزیع جمعیت بر حسب وضع تأهل، متوسط بعد خانوار، تراكم جمعیت، دین و اقلیتهای دینی و جمعیت و مهاجرت است.
در این فصل تحولات جمعیتی شهر تهران طی دو دوره سرشماری ۱۳۷۵ و ۱۳۸۵ بررسی شده است. از مهمترین نقشههای تولید شده در این فصل نقشههای كارتوگرام جمعیت و مهاجرت، هرم سنی مناطق ۲۲ گانه شهر تهران است. در بحث مهاجرت نیز مهاجران وارد شده به تهران طی سالهای ۱۳۸۵-۱۳۵۵ بررسی شده است.
فصل سوم: آموزش مهمترین عناوین فصل: شامل نسبت باسوادی، تعداد اعضای باسواد خانوار و سطح تحصیلات. از آنجا كه در سرشماری ۱۳۸۵ شاخصهای آماری مربوط به آموزش به صورت تمام سرشماری انجام نشده و از این رو آمار ارائه شده توسط مركز آمار در سطح مناطق ۲۲ گانه محاسبه شده و در نتیجه فصل آموزش نیز عمدتاً به صورت منطقهای نمایش داده شده است. از مهمترین نقشهها در این فصل میتوان به نقشههای تعداد دانشجویان و تعداد دانشآموزان در هر منطقه اشاره كرد.
فصل چهارم: فعالیت و اشتغال مهمترین عناوین فصل: شامل جمعیت فعال، میزان فعالیت اقتصادی، نرخ اشتغال، نرخ بیكاری، گروههای عمده شغلی، جمعیت غیرفعال، میزان وابستگی، هستههای فعالیت و اشتغال میباشد. این فصل تعداد زیادی از شاخصهای اقتصادی جمعیت را در بر میگیرد. اگر چه مشكل عدم تمام سرشماری نیز برای برخی شاخصهای فعالیت و اشتغال نیز وجود داشته اما در ارائه نقشههای این فصل نقشههای سال ۱۳۷۵ نیز به صورت منطقه ارائه شده است.
از مهمترین نقشههای این فصل میتوان به نقشههای مربوط به كارگاهها و تهیه نقشههای Hot spot و تعیین نقشههای هستههای فعالیت و اشغال در كلانشهر تهران اشاره كرد.
فصل پنجم: مسـكن مهمترین عناوین فصل: مشتمل بر متوسط مساحت زیربنای واحدهای مسكونی، سرانه زیربنای مسكونی، كیفیت واحدهای مسكونی، تراكم خانوارها در واحد مسكونی، تعداد اتاق در واحد مسكونی، نحوه تصرف مسكن و قیمت مسكن میباشد.
در این فصل نقشهها به صورت ناحیهای و در برخی از شاخصها به صورت منطقهای ارائه شده است. از آنجا كه عدم تمام سرشماری شامل دادههای مربوط به كیفیت واحدهای مسكونی بوده لذا این بحث از فصل مسكن به صورت نقشههای منطقهای ارائه شده است.
از مهمترین نقشهها در این فصل میتوان به نقشههای مربوط به نرخ رشد قمیت زمین و مسكن و اجاره بها طی سالهای ۱۳۸۴-۱۳۷۰ اشاره كرد. همچنین ارائه نقشههای در ارتباط با سرانه زیربنای مسكونی به ازاء نفر و خانوار و همچنین واحدهای متوسط از نظر مساحت زیربنای واحدهای مسكونی اشاره كرد.
فصل ششم: حمل و نقل مهمترین عناوین فصل: تاریخچه مترو، مالكیت اتومبیل، سفرهای شهری، میانگین كل مدت زمان سفر، وسایل نقلیه در كیلومتر پیموده شده، سرعت متوسط حركت، نسبت حجم بر ظرفیت، فضای پارك برای وسایل نقلیه، حوادث و سوانح رانندگی از جمله مهمترین عناوین فصل محسوب میشوند.
بخش حمل و نقل از جمله فصول اطلس كلانشهر تهران است كه در جلد قبلی، به آن پرداخته نشده بود. به كارگیری شاخصهای تخصصی در حوزه حملونقل و همچنین ارائه آخرین تحولات متروی تهران به همراه نقشههای در ارتباط با سفرهای شهر تهران ارائه شده است. ظرفیت پاركینگها، حوادث رانندگی، مالكیت خودرو از مهمترین بحثهای این فصل می باشد.
فصل هفتم: تسهیلات و تجهیزات شهری مهمترین عناوین فصل: شامل خدمات تفریحی و فضاهای سبز، میادین عرضه میوه و ترهبار، آتشنشانی و خدمات ایمنی، تولید و مدیریت پسماند، سامانههای ارتباطی برای تسهیل خدماترسانی، هزینه نگهداری و ارائه خدمات شهری هستند.
در این فصل به ارائه نقشههایی در ارتباط با پراكنش پاركها و فضاهای شهری، خدمات تفریحی و فضای سبز شهری، میادین عرضه میوه و ترهبار، آتشنشانی و خدمات ایمنی، مدیریت پسماند، ایستگاه انتقال پسماند است. از جمله مهمترین بحثها در این فصل میتوان به سامانه ارتباطی شهرداری اشاره كرد كه نیازها و مشكلات شهروندان را در زمینهها مختلف را بر حسب مناطق ارائه میدهد.
فصل هشتم: شهر سازی مهمترین عناوین فصل: سازمان فضایی مراكز كار و فعالیت در شهر تهران، سازمان فضایی مركز تجاری – اداری (CBD)، نظام فضاهای پر و خالی، فضای باز عمومی، گونهشناسی بافت شهری، بافت فرسوده، بافت فرسوده و سكونت مهاجران، بافتهای تاریخی و با ارزش، بافت روستایی ارزشمند، وضعیت نفوذپذیری بافت شهری، وضعیت كاربریهای عمده و اصلی در مناطق، نحوه سكونت در مجموعه پیرامونی، سكونت گروههای كم درآمد در مجموعه پیرامونی.
مؤلفههای شهرسازی از جمله اطلاعات ارزشمند و كاربردی در اطلسهای شهری محسوب میشوند. بسته به نیاز گروههای هدف، اطلاعات ارائه شده در بخش شهرسازی اطلس، میتواند طیف گستردهای از نگاشتهای مكانی عمومی تا تخصصی را در برگیرد. دربرداشت كلی، دادههای شهرسازی را میتوان در دو نظام فرم (Form) و كاركرد (Function) دستهبندی و ارائه كرد.
نظام فرم عموماً بر الگوهای كالبدی، نحوه چینش عناصر و چگونگی تركیب و نمایش حجمها تأكید دارد و نظام كاركرد، محتوای درون حجمها و فرمها را نمایان میسازد. این دو مؤلفه در تـركیب با عناصر اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی و حتی نگرشهای سیاسی، صورت بنـدیهای مختلفـی را بـه نـمایش میگذارند.
در مقیاس فراشهری (منطقه شهری تهران) مواردی نظیر سازمان فضایی شهر، منطقهبندیهای فعالیتها، سازمان كالبدی شهر، گونهشناسی بافت (ریزدانگی، فرسودگی، نفوذپذیری، بافتهای دارای ارزش معماری و تاریخی)، الگوی توزیع فضاهای باز و سبز عمومی و طیف گسترده مؤلفههای مرتبط با كاربری زمین مطرح شدهاند.
فصل نهم: كیفیت زندگی مهمترین عناوین فصل: شامل دسترسی به خدمات آموزشی، خدمات فرهنگی، خدمات بهداشتی و درمانی، خدمات اورژانسی، خدمات تفریحی و ورزشی، دسترسی به مترو، دسترسی به خدمات و تسهیلات شهری، كیفیت قلمرو اجتماعی، كیفیت مسكن، كیفیت زیست محیطی، كیفیت زندگی در شهر تهران است.
معیارهای عینی برای سنجش كیفیت زندگی در سطح نواحی مختلف شهر تهران استفاده شده است. ابتدا شاخصهای نشانگر كیفیت زندگی از مرور بر متون و تجربیات مرتبط استخراج شده و پس از انطباق آنها با شرایط شهر تهران و بررسی قابلیت دسترسی به اطلاعات این شاخصها در سطح نواحی در شهر تهران، شاخصهای نشاندهنده كیفیت زندگی انتخاب شدهاند.
برای بررسی ابعاد مختلف كیفیت زندگی، ابتدا شاخصهای نشانگر خدمات و تسهیلات شهری در سطح نواحی شهر تهران با استفاده از روش تحلیل خوشهای به ۵ گروه كاملاً مناسب، مناسب، تاحدودی مناسب، نامناسب و كاملاً نامناسب، طبقهبندی شدند.
به منظور بررسی و سنجش ابعاد مختلف كیفیت زندگی از روش تحلیل عاملی استفاده گردید. در این روش ۲۷ شاخص نشانگر ابعاد مختلف كیفیت زندگی (ن.ك. به جدول ۱-۹) به چهار عامل كه هر یك از این عوامل، بُعدی از كیفیت زندگی را نشان می دهند، تبدیل شدند:
۱. دسترسی به خدمات و تسهیلات شهری؛ ۲. كیفیت قلمرو اجتماعی؛ ۳. كیفیت مسكن؛ ۴. كیفیت محیط زیست.
در انتها باید گفت كه اطلس كلانشهر تهران به اجمال، پژوهشی كاربردی است كه با توجه به استفاده از شاخصهای مختلف علمی، برای محققین و پژوهشگران شهری و علاقهمندان به تحولات شهری تهران كاملاً قابل استفاده است و هدف از تهیه آن نشان دادن پویاییها، تحولات و ویژگیهای مكانی، مؤلفههای اقتصادی، فرهنگی و كالبدی كلانشهر تهران در مقاطع مختلف زمانی به صورت مقایسهای و تحلیلی میباشد.