شاخص فرصت ديجيتال (DOI)
DOI شاخص مركبي است برا ي اندازه گيري و سنجش اهميت شكاف اطلاعاتي. شكاف اطلاعاتي نيز واژه‌اي است براي توصيف فاصله ميان افرادي كه به منابع براي استفاده از اطلاعات و ابزار اطلاعاتي نوين مانند اينترنت دسترسي دارند و گروهي كه به اين امكانات دسترسي ندارند به كار مي‌رود. WSIS در گزارش جامعه اطلاعاتي از شاخص DOI به منظور سنجش فرصت‌هاي ديجيتال در 80 كشور براي سال‌هاي 2004/2003 بهره جسته است.
اين شاخص تركيبي از 11 شاخص اصلي مورد توافق بين‌المللي در حوزه ICT است كه بر مبناي سه مقوله فرصت، زيرساخت و به‌كارگيري بنا نهاده شده است:
• فرصت: ميزان دسترسي و توانايي مالي موردنياز جهت مشاركت در جامعه جهاني را اندازه‌گيري مي‌كند. شاخص اصلي آن عبارتند از:
1. درصد جمعيت پوشش داده شده توسط شبكه تلفن همراه،
2. تعرفه‌هاي دسترسي به اينترنت به عنوان درصدي از درآمد سرانه،
3. تعرفه‌هاي تلفن همراه به عنوان درصدي از درآمد سرانه،
• زيرساخت: شامل انواع مختلف شبكه (خطوط تلفن ثابت، تلفن همراه، دسترسي خانواده‌ها به اينترنت) و امكانات دسترسي مي‌باشد. شاخص‌هاي اصلي آن عبارتند از:
1. درصد خانواده‌هاي با يك خط تلفن ثابت،
2. درصد خانواده‌هاي با يك كامپيوتر،
3. درصد خانواده‌هايي كه در خانه دسترسي به اينترنت دارند،
4. مشتركان تلفن همراه به ازاي 100 نفر جمعيت،
5. مشتركان اينترنت موبايل به ازاي 100 نفر جمعيت.
• به كارگيري: ارزيابي به كارگيري فناوري اطلاعات و ارتباطات در بين كاربران اينترنت و مشتركين باند پهن (ثابت و بي‌سيم).
1. نسبت افرادي كه از اينترنت استفاده مي‌كنند،
2. نسبت مشتركين باند پهن، به تمام مشتركين اينترنت،
3. نسبت مشتركين باند پهن سيار به تمام مشتركين موبايل.
هر كشور با كسب امتيازات بين 0 و1 در حوزه‌هاي فوق‌الذكر، رتبه‌بندي مي‌شود. ايران در گزارش جهاني جامعه اطلاعاتي 2005/2004 WSIS با كسب امتياز 36/0 در بين 180 كشور رتبه 95 را كسب كرد. در اين رتبه‌بندي بحرين با كسب امتياز 56/0 در رتبه 33، قطر با كسب امتياز 51/0 در رتبه 44، تركيه با كسب امتياز 45/0 در رتبه 58، مالزي با امتياز 45/0 در رتبه 59، عربستان با امتياز 42/0 در رتبه 72، چين با امتياز 42/0 در رتبه 74 و اندونزي با كسب امتياز 33/0 در رتبه 105 جاي دارند. اين در حالي است كه امتياز ميانگين در كل دنيا 37/0 است.
4- شاخص انتشار فناوري اطلاعات و ارتباطات
اتحاديه علوم و فناوري براي توسعه ملل متحد (UNCTD) از سال 1995 تا 2004، اقدام به تحليل و محك‌زني انتشار قابليت‌هاي ICT در 160 تا 200 كشور نموده است. اين ارزيابي از طريق مطالعه ومميزي كشورها با استفاده از 3 معيار اصلي زير صورت گرفته است:
1.اتصال: (تعدادhostهاي اينترنت، تعداد كامپيوتر‌هاي شخصي، تعداد خطوط تلفن ثابت، تعداد خطوط تلفن همراه).
2. دسترسي به ICT: ( سطح سواد، هزينه مكالمات به عنوان بخشي از GDP، تعداد كاربران واقعي اينترنت).
3.سياست: (درصد تبادلات اينترنتي داخلي، ميزان رقابت در شبكه‌هاي محلي، بازار ISP داخل).
امتياز هر كشور پس از بررسي معيار‌هاي سه حوزه ذكر شده، در بازه 0 و1 محاسبه شده و سپس بر اساس امتيازات كسب شده كشورها رتبه‌بندي مي‌شوند. كشورمان در اين گزارش با كسب امتياز 284/، رتبه 114 را در بين 180 كشور كسب كرده است. در نمودار زير روند رتبه‌هاي كسب شده توسط ايران را طي سال‌هاي 1997 تا 2004 نشان داده مي‌شود.
5- ارزيابي آمادگي الكترونيكEIU
از سال 2000 تا كنون به بررسي ميزان آمادگي الكترونيكي 68 اقتصاد برتر دنيا پرداخته است كه گزارش آن توسط همين اتحاديه، سالانه منتشر مي‌شود. اين بررسي در قالب 100 معيار كمي و كيفي و در 5 مقوله كلي زير انجام مي شود:
زيرساخت‌هاي فناوري
• فضاي عمومي كسب‌وكار جامعه
• ميزان اتخاذ و بكارگيري كسب‌وكار الكترونيكي توسط مصرف‌كننده و توليدكننده
• شرايط اجتماعي و فرهنگي
• ميزان دسترسي به خدمات پشتيباني كسب‌وكار الكترونيكي
امتيازي كه به هر كشور داده مي‌شود، امتيازي بين 0 تا 10 مي‌باشد كه رتبه‌بندي نيز بر اساس آن شكل مي‌گيرد. براي محاسبه امتياز نهايي از روش ميانگين وزني استفاده شده است. وزن معيارها به ترتيب عبارتند از: اتصال 25/0، محيط كسب و كار 2/0، اتخاذ توسط مصرف‌كننده و كسب و كار 2/0 محيط قانوني و سياسي 15/0، محيط اجتماعي و فرهنگي 15/0 و پشتيباني از خدمات الكترونيكي 5/0. در اين آمار از تعدا 60 كشور مورد بررسي در سال 2001 ايران با امتياز 3/3 در رتبه 50 جاي گرفته است.
ميانگين امتياز كشور ها در اين رتبه‌بندي 43/5 مي‌باشد. در سال 2002 از ميان همين تعداد كشور ايران با امتياز 2/3 در رتبه 53، در سال 2003 با امتياز 4/3 در رتبه 52 در ميان همين تعداد كشور، در سال 2004 با امتياز 68/3 رتبه 57 را در ميان 64 كشور اخذ كرده است. براي سال‌هاي 2005 ايران با كسب امتياز 08/3 در رتبه 59 در ميان 65 كشور و در 2006 با امتياز 15/3 در رتبه 65 از ميان 68 كشور مورد بررسي قرار گرفت.
در جدول زير نيز امتيازات كسب شده در هر يك از معيار‌هاي تعريف شده در بالا به تفكيك براي ايران و نيز ميانگين كشورهاي مورد بررسي در طول سال‌هاي 2004 تا 2006 ارائه شده است.
امتيازات كسب شده در معيار‌هاي ارزيابي آمادگي الكترونيك
امتيازات كسب شده در معيار‌هاي ارزيابي آمادگي الكترونيك
در گزارش كاملي كه در مورد ارزيابي آمادگي الكترونيكي كشورهاي جهان در طول سال‌هاي 2003 تا 2006 ارائه شده است دانمارك، ايالات متحده، سوئيس، سوئد، انگلستان، هلند، فنلاند و استراليا در رتبه‌هاي بالاي جدول و كشورهايي چون آذربايجان، پاكستان، ويتنام، ايران، قزاقستان، الجزاير و اندونزي در رتبه‌هاي آخر قرار دارند.
نتيجه‌گيري
بدون شك در سال‌هاي اخير حركت رو به جلويي در راستاي توسعه فناوري اطلاعات و ارتباطات از سوي بخش فناوري اطلاعات و ارتباطات كشور انجام گرفته است ولي همچنان در گزارش ملاحظه مي‌شود شتاب روز‌افزون ديگر كشورها در توسعه هر ساله فاصله ما را در مقايسه با كشورهاي توسعه‌يافته و در حال توسعه بيش‌تر مي‌كند به طوري كه رشد آمارهاي ما در برخي شاخصها در مقابل رشد كشورهايي كه از لحاظ اقتصادي نيز از ايران عقب‌تر هستند ناچيز است.
بنابراين آنچه ما در آمارها به عنوان پيشرفت ارائه مي‌كنيم فقط در مقايسه با وضعيت گذشته كشور قابل بررسي و اميدوارانه است و در مقابل پيشرفت ديگر كشورها به نوعي ما در حال عقب‌ماندن هستيم. براي مثال در سال اخير توسعه واگذاري تلفن همراه با همت شركت ارتباطات سيار و شركت تاليا وورود شركت ايرانسل در مقايسه با سال‌هاي گذشته بي‌نظير بوده است.
لكن همين پيشرفت در مقايسه با رشد ضريب تلفن همراه در كشورهاي همسايه‌اي چون عراق و پاكستان بسيار ناچيز است. بررسي روند توسعه جهاني فناوري اطلاعات و ارتباطات اين حسن را دارد تا برنامه‌ريزان و تصميم‌گيران كشور با شناخت عللي كه منجر به مطلوب نبودن رشد شاخص‌هاي كشور است، با برنامه‌ريزي راهبردي، كشور از منابع و فرصت‌هاي موجود بهترين استفاده را در توسعه همه جانبه فناوري اطلاعات و ارتباطات و بهبود وضعيت ايران در شاخص‌هاي بين‌المللي داشته باشد.
