ایتنا - در ژانویه ۲۰۱۷ کمپین رهبری محافظهکار اعتراف کرد علیه جاستین ترودو اخبار جعلی پخش کرده ازجمله اینکه ترودو از حماس حمایت مالی میکند!
در این متن ابتدا به تعریف عمومی عبارت «اخبار جعلی» پرداخته و سپس انواع دستکاری اطلاعات و دسته بندیهای متاخر از آن آورده شده است. در ادامه خلاصهای از موارد شیوع اخبار جعلی در کشورهای مختلف در سالهای اخیر و پیامدهای آن برای اجتماع و سیاست عمومی برشمرده شده و به راهکارهای فعالان حوزه خبر و دولت ها در مواجهه با این اخبار (عموما مقابله و در مواردی انتفاع از آن) اشاره می شود.
در این متن ابتدا به تعریف عمومی عبارت «اخبار جعلی» پرداخته و سپس انواع دستکاری اطلاعات و دستهبندیهای متاخر از آن آورده شده است. در ادامه خلاصهای از موارد شیوع اخبار جعلی در کشورهای مختلف در سالهای اخیر و پیامدهای آن برای اجتماع و سیاست عمومی برشمرده شده و به راهکارهای فعالان حوزه خبر و دولتها در مواجهه با این اخبار (عموما مقابله و در مواردی انتفاع از آن) اشاره میشود.
این متن برای آشنایی مقدماتی با ابعاد این پدیده میتواند مفید باشد. متن زیر حاصل بخشی از کار پژوهشی چند نفر از دانشآموختگان علوم اجتماعی است که به صورت اختصاصی در اختیار گروه سیاستنامه روزنامه اعتماد قرار گرفته است.
فیکنیوز یا «اخبار جعلی» عبارتی نسبتا نوین است که در سالهای اخیر در ادبیات رسانهای دنیا رواج بیشتری یافته هر چند پیش از این هم ردپای آن در دنیای سیاست دیده شده است.
اینگونه اخبار که ممکن است در انواع رسانهها از رسانههای خبری سنتی گرفته تا شبکههای اجتماعی یا وبسایتهای اخبار جعلی به چشم بخورند هیچ بنیانی در واقعیت ندارند اما به عنوان حقیقت و اخبار واقعی به مخاطب عرضه میشوند.
اصولا اخبار جعلی واقعیت را قلب میکنند و با جذابیتی که دارند به شدت و با سرعت در میان مردم پخش شده و نظر میلیونها نفر را به خود جلب میکنند. موارد کاربرد اخبار جعلی تنها به سیاست محدود نشده و میتواند انواع موضوعات دیگر نظیر ارزش سهام و بازار بورس و حتی فواید و معایب انواع مواد غذایی را دربرگیرد.
کلیر واردل و صورتبندی اخبار جعلی
کلیر واردل از سازمان «فرست درفت نیوز» که رسالت خود را مبارزه با اطلاعات جعلی و غلط در دنیای آنلاین میداند در فوریه ۲۰۱۷ هفت نوع از اخبار جعلی را برمیشمرد:
۱- هجونامه: بدون سوءنیت منتشر میشود اما قابلیت گمراه کردن افراد را دارد.
۲- ارتباط غلط: وقتی عنوان سرتیتر و تصاویر یک خبر با محتوای آن تطابق ندارد.
۳- محتوای غلطانداز: استفاده غلطانداز از اطلاعات و ارایه گمراه کننده اطلاعات به منظور بدنام کردن یک شخص یا سازمان.
۴- محتوای اشتباه: وقتی محتوای موثق با اطلاعات متنی غلط درآمیخته میشود.
۵- محتوای دغلکارانه: وقتی منابع موثق با منابع جعلی و ساختگی درآمیخته میشود.
۶- محتوای دستکاری شده: وقتی اطلاعات و تصاویر موثق به منظور گمراه کردن مخاطب دستکاری میشوند. مانند حذف بخشی از محتوای یک عکس به صورتی که معنای تصویر کاملا عوض شود.
۷- محتوای ساختگی: این محتوا به طور کامل و ۱۰۰ درصد جعلی است و به منظور گمراه کردن مخاطب و صدمه زدن ساخته شده است.
واردل در نوامبر ۲۰۱۷ اطلاق عبارت «اخبار جعلی» را برای پدیده موجود در رسانهها به اندازه کافی گویا ندانست و 3 عبارت جایگزین را معرفی کرد:
۱- اطلاعات ناصحیح: اطلاعات غلطی که بدون سوءنیت منتشر شدهاند.
۲- اطلاعات جعلی: اطلاعاتی که با سوءنیت و با هدف آسیب رساندن ساخته و منتشر شدهاند.
۳- اطلاعات مضر: اطلاعات موثقی که به منظور آسیب رساندن و با سوءنیت منتشر میشوند.
نمونههای پیامدهای انتشار اخبار جعلی و روشهای مقابله دولتها در کشورهای مختلف
مورد استرالیا
یکی از موارد معروف در جعل خبر در استرالیا در سال ۲۰۰۹ رخ داد. در این سال نتایج گزارشی با عنوان «بررسی فریبخوردگی در میان جمعیت استرالیا» مبنی بر اینکه «مردم سیدنی سادهلوحترین افراد کشور هستند» به صورت گسترده در وبسایتهای خبری کشور پخش شد(با وجود آنکه در خود گزارش به تخیلی و ساختگی بودن آن اشاره شده بود). پارلمان استرالیا نیز پس از اتفاقات دوران انتخابات ریاستجمهوری امریکا در سال ۲۰۱۶ به تحقیق درباره آثار و پیامدهای اخبار جعلی پرداخت و در چند بخش عمده استرالیا آسیبپذیرترین افراد را نسبت به اخبار جعلی شناسایی کرد. این هیات تحقیقاتی با نظارت بر روزنامهنگاری سنتی، ارزیابی وثوق تبلیغات آنلاین و قانونگذاری در زمینه کلاهبرداری آنلاین به مبارزه با تهدید قدرت روزافزون شبکههای اجتماعی در انتشار اخبار جعلی پرداخت که نتایج منفی برای عموم دربردارد.
مورد اتریش
سیاستمداران اتریشی با پیامدهای شیوع اخبار جعلی روی شبکههای اجتماعی در انتخابات ریاستجمهوری سال ۲۰۱۶ در این کشور دست و پنجه نرم کردند. در دسامبر ۲۰۱۶ دادگاهی در اتریش با تعیین دستورالعملی برای فیسبوک اروپا آن را ملزم به مسدود کردن پستهای منفی درباره اوا گلاشینگ پیشچک، دبیرکل حزب سبز اتریش کرد. مشخص شد یک پروفایل جعلی این اخبار را پست میکرده و القاب ناشایست به سیاستمداران اتریشی نسبت میداده است.
مورد برزیل
بعد از انتخاب دوباره دیلما روسوف در سال ۲۰۱۴ و متعاقبا استیضاح وی در آگوست ۲۰۱۶ برزیل به شدت با آثار اخبار جعلی مواجه شد. بیبیسی برزیل در آوریل ۲۰۱۶ گزارش کرد که در هفتههای منتهی به یکی از رایگیریها برای استیضاح روسوف 3 مقاله از 5 مقالهای که بیشترین تعداد بازنشر را در فیسبوک برزیل داشتهاند جعلی بودهاند. در سال ۲۰۱۵ اولین وبسایت راستیآزمایی در برزیل پایهگذاری شد.
مورد کانادا
در ژانویه ۲۰۱۷ کمپین رهبری محافظهکار اعتراف کرد علیه جاستین ترودو اخبار جعلی پخش کرده ازجمله اینکه ترودو از حماس حمایت مالی میکند. مدیر کمپین مدعی شد این اخبار را به منظور برانگیختن واکنشهای منفی پخش کرده تا به این ترتیب افرادی که «محافظکار واقعی» نیستند را شناسایی کند.
مورد جمهوری چک
این کشور محل انتشار نشریات اخبار جعلی متعددی است که تعداد زیادی از آنها اخبار به زبانهای چک و انگلیسی که اصالتا در منابع روسی منتشر میشوند را بازنشر میکنند. رییسجمهور چک میلوش زیمان به حمایت از رسانههای منتشر کننده اخبار جعلی متهم شده است.«مرکز مبارزه علیه تروریسم و تهدیدات نوین» واحدی در وزارت کشور جمهوری چک است که اصولا به مقابله با اطلاعات غلط، اخبار جعلی، کلاهبرداری و پروپاگاندای خارجی(به طور مشخص روسیه) میپردازد. رییسجمهور چک با انتقاد از این واحد معتقد است:«ما به سانسور و پلیس افکار نیازی نداریم. تا وقتی میخواهیم در یک جامعه آزاد و دموکراتیک زندگی کنیم به سازمانی جدید برای رسانهها و اطلاعات نیاز نداریم».
مورد چین
اخبار جعلی انتخابات ۲۰۱۶ ایالات متحده به چین هم راه یافت. مقالههای محبوب در امریکا به چینی ترجمه شده و در سطح کشور منتشر میشدند. دولت چین با استدلال مقابله با مشکل روزافزون اخبار جعلی به سانسور هر چه بیشتر اینترنت پرداخت. انتخابات ۲۰۱۶ ایالات متحده به ابزاری در دست دولت چین بدل شد تا هر چه بیشتر به دموکراسی غربی و آزادی مطبوعات بتازد. رهبران تایوان, ارتش سایبری چین را متهم کردند با انتشار اخبار جعلی در شبکههای اجتماعی درصدد حمایت از کاندیدایی در انتخابات ۲۰۱۸ تایوان هستند که به پکن نزدیکتر است.
مورد فرانسه
طی سالهای ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۶ فرانسه با گسترش محبوبیت وبسایتهای خبری راست افراطی مواجه شد که با پخش اطلاعات خدشهدار, اسباب بدبینی نسبت به رسانههای جریان اصلی را در میان مردم فراهم آوردند. همچنین در سال ۲۰۱۶ فرانسه با رسوایی وبسایتهای جعلی مواجه شد که درباره سقط جنین اطلاعات غلط ارایه میکردند. مجلس سفلای فرانسه رای به مسدودسازی این وبسایتهای جعلی داد. وزیر زنان فرانسه در گزارشش به مجلس اعلام کرد با وجود اینکه این وبسایتها بیطرف و خنثی به نظر میرسند اما در واقعیت در تلاش برای ارایه اطلاعات غلط به زنانند.
در انتخابات ریاستجمهوری فرانسه در سال ۲۰۱۷ از هر 4 لینک به اشتراک گذاشته شده در شبکههای اجتماعی یک لینک از منابعی است که فعالانه روایت رسانههای رسمی را به چالش میکشند. شرکت فیسبوک ۳۰۰۰۰ حساب کاربری در فرانسه که در رابطه با اطلاعات سیاسی جعلی فعالیت میکردند را مسدود کرد. در آن سال و پیش از رایگیری, ایمیلهای شخصی و کاری, قراردادها و اسناد مالی ماکرون روی یک وبسایت اشتراک فایل پخش شد. این اسناد در شبکههای اجتماعی با مدارک جعلی مخلوط شدند تا بر افکار عمومی تاثیر گذاشته و روند انتخابات را منحرف کنند.
مورد هندوستان
انتشار اخبار جعلی در هندوستان منجر به وقوع برخوردهای خشونتآمیز میان کاستها و مذاهب شده و سیاستهای عمومی را از خود متاثر کرده است. این اخبار در مواردی از طریق اپلیکیشن پیامرسان واتسآپ منتشر میشوند که ماهانه بیش از ۲۰۰ میلیون کاربر فعال در هندوستان دارد. در نوامبر ۲۰۱۶ وقتی هندوستان اسکناسهای جدید ۲۰۰۰ روپیهای را منتشر کرد, شایعهای در واتسآپ به سرعت دست به دست شد که در اسکناسهای جدید از تکنولوژی جاسوسی استفاده شده و میتوان اسکناسها را از ۱۲۰ متر زیر سطح زمین ردیابی کرد. پیش از تکذیب این خبر توسط وزیر اقتصاد هند, این خبر به نشریات خبری جریان اصلی نیز راه یافته بود. در ماه مه ۲۰۱۷ وقتی شایعه کودکدزدی در یک روستا روی واتسآپ دست به دست شد, مردم محلی 7 نفر را به دار آویختند.
مورد پاکستان
بعد از انتشار خبر جعلی مبنی بر اینکه وزیر دفاع اسراییل گفته:«اگر پاکستان ارتشش را به سوریه بفرستد, ما این کشور را با حمله اتمی نابود میکنیم» وزیر دفاع پاکستان در توییتر اسراییل را به حمله اتمی تهدید کرد.
مورد عربستان
در آگوست ۲۰۱۸ شبکه دولتی العربیه اخبار جعلی درباره کانادا منتشر کرد که مطابق با آن کانادا بدترین کشور برای زنان است, نرخ خودکشی در بالاترین میزان خود قرار دارد و دولت کانادا با مردم بومی خود همانگونه رفتار میکند که دولت میانمار با مسلمانان روهینگا. در اکتبر ۲۰۱۸ توییتر تعدادی از حسابهای کاربری را که توسط ربات فعالیت میکردند به جرم پراکندن اخبار جعلی در حمایت از روایت عربستان از ماجرای ناپدید شدن جمال خاشقجی مسدود کرد. از سوی دیگر هم دادستانی عربستان اعلام کرد، انتشار اخبار جعلی و شایعهسازی(مبنی بر دست داشتن دولت عربستان در ناپدید شدن خاشقجی) که نظم عمومی یا امنیت ملی را بر هم بریزد و ارسال و بازنشر این اخبار در شبکههای اجتماعی با مجازات ۵ سال حبس و پرداخت ۳ میلیون ریال عربستان مواجه خواهد شد.
مورد آفریقای جنوبی
رسانههای متعددی در آفریقای جنوبی از گسترش اخبار جعلی با هدف بیاعتماد ساختن افکار عمومی نسبت به رسانهها از اعتبار انداختن رقبای سیاسی و منحرف کردن افکار از فساد گسترده گزارش میدهند.
مورد سوئد
سرویس امنیت سوئد در گزارشی در سال ۲۰۱۵ به نقش پروپاگاندای روسیه در سوئد با هدف افزایش حمایت از روسیه و شعلهور کردن منازعات اجتماعی اشاره میکند. وزارت دفاع سوئد در سال ۲۰۱۶ الگویی را معرفی کرد که طی آن دیدگاههای منتقد سیاستهای سوئد به مراتب بیشتر در رسانهها دست به دست میشدند. خبرگزاری لوکال از این تاکتیکها به عنوان نوعی جنگ روانی یاد میکند.
مورد ایالات متحده امریکا
در پی اتفاقات انتخابات ریاستجمهوری سال ۲۰۱۶ در امریکا «اخبار جعلی» به موضوعی جهانی بدل شد. یکی از استادان دانشگاه آکسفورد با بررسی ترافیک اینترنتی ایالات متحده پیش از انتخابات متوجه شد حدود نیمی از اخبار توییتر که ایالت میشیگان را هدف قرار داده بودند, جعلی و ساختگی بودند. در 3 ماه آخر پیش از انتخابات از میان ۲۰ خبر جعلی مربوط به انتخابات روی فیسبوک که بیشترین بازنشر را داشتهاند ۱۷ مورد ضد کلینتون یا حامی ترامپ بودهاند. کاربران فیسبوک این اخبار را بسیار بیشتر از اخبار منابع موثق بازنشر کرده بودند.
سازمانهای دولتی در ایالات متحده و اروپا برای مقابله با اخبار جعلی به دنبال وضع مقررات گوناگونی رفتند تا جلوی اشاعه این اخبار به خصوص وقتی از طرف یک دولت متخاصم خارجی حمایت میشود را بگیرند. غولهای تکنولوژی نظیر فیسبوک و گوگل شروع به ارایه ابزارهای مختلف برای مقابله با این پدیده جهانی کردند. همچنین وبسایتهای مختلف به منظور سهولت راستیآزمایی اخبار از طرف سازمانهای حافظ آزادی بیان و بنگاههای مردمنهاد در ایالات متحده و دیگر کشورهای جهان پایهگذاری شدهاند که رسالت خود را مبارزه با شیوع آثار مخرب اخبار جعلی در فضای رسانهای قرار دادهاند.
اخبار جعلی واقعیت را قلب میکنند و با جذابیتی که دارند به شدت و با سرعت در میان مردم پخش شده و نظر میلیونها نفر را به خود جلب میکنند.
موارد کاربرد اخبار جعلی تنها به سیاست محدود نشده و میتواند انواع موضوعات دیگر نظیر ارزش سهام و بازار بورس و حتی فواید و معایب انواع مواد غذایی را دربر گیرد.
پارلمان استرالیا نیز پس از اتفاقات دوران انتخابات ریاستجمهوری امریکا در سال ۲۰۱۶ به تحقیق درباره آثار و پیامدهای اخبار جعلی پرداخت و در چند بخش عمده استرالیا آسیبپذیرترین افراد را نسبت به اخبار جعلی شناسایی کرد.
در پی اتفاقات انتخابات ریاستجمهوری سال ۲۰۱۶ در امریکا «اخبار جعلی» به موضوعی جهانی بدل شد. یکی از استادان دانشگاه آکسفورد با بررسی ترافیک اینترنتی ایالات متحده پیش از انتخابات متوجه شد، حدود نیمی از اخبار توییتر که ایالت میشیگان را هدف قرار داده بودند, جعلی و ساختگی بودند.