مقدمه
در اواخر قرن بيستم، گسترش فناوري اطلاعات و ارتباطات به‌گونه‌اي بود كه در هر كجاي زندگي انسان، اين روند به قرن بيست‌ويكم نيز منتقل شده و در نتيجه، "دنياي مجازي" آرام‌آرام رو به شكل‌گيري گذاشته است. دنيايي كه پديدة فناوري اطلاعات و ارتباطات از همان ابتدا به دنبال تحقق آن بود. در اين جامعه نيز كه "فضاي سايبر" ناميده مي‌شود، مانند همة جوامع، تعاملات اجتماعي بر اصول خاصي استوار است.
ويژگي‌هاي فضاي سايبر
اساس و بنياد هر جامعه، چه كوچك و چه بزرگ، بر اصولي استوار است كه بدون آنها، شيرازة جامعه از هم گسيخته خواهد شد. مهمترين اين اصول، نظم و قانون است. بر همين اساس، هر تعامل اجتماعي بايد ذاتاً با مفهوم جامعه سازگار باشد، در غير اينصورت جرم محسوب مي‌شود. جامعة مجازي نيز از اين قواعد مستثني نيست.
فضاي سايبر محيطي مجازي براي فعاليت‌هاي اجتماعي است. مهمترين ويژگي اين فضا، استقلال از زمان و مكان است. به عنوان مثال، كلاس درس نمونه‌اي از يك فعاليت اجتماعي در محيط واقعي است. دانشجويان و استاد بايد به طور همزمان در اين مكان مشترك به تعامل علمي و آموزشي بپردازند. اما در فضاي سايبر، كلاس به صورت مجازي برگزار مي‌شود. دانشجويان از هر مكان نامشخصي به كلاس مي‌آيند. حتي ممكن است هر وقت كه فرصت داشته باشند، به يادگيري و مباحثة غيرمستقيم بپردازند؛ خواه روز باشد يا شب.
با شكل‌گيري فضاي سايبر، مرزها كم‌رنگ‌تر شده است و جهاني شدن در كلية امور اجتماعي به وضوح ديده مي‌شود. سرعت، ارزاني، بالا بودن كيفيت، نزديكي و در دسترس بودن، شفافيت و تنوع از ويژگي‌هاي فضاي سايبر است.
پليس سايبر
در فضاي سايبر، همانگونه كه فعاليت‌ها سريع‌تر و ارزان‌تر انجام مي‌شود، جرايم نيز پيچيده‌تر، سريع‌تر و كم‌هزينه‌تر است. به عنوان مثال در دنياي واقعي، محيط فيزيكي محدوديت‌ها و موانع بزرگي را براي مجرمان و تبهكاران ايجاد مي‌كند؛ اما در فضاي سايبر چنين موانع فيزيكي وجود ندارد.
به دليل ويژگي‌هاي خاص فضاي سايبر، اين فضا به قوانين كارآمد نياز دارد. از سوي ديگر، اجراي قانون نيازمند سيستمي است كه بر فعاليت‌هاي شبكه نظارت كند و به تعقيب و دستگيري مجرمان و امحاي امور مجرمانه در محيط سايبر بپردازد. به چنين سيستمي، "پليس سايبر" مي‌گوييم.
ويژگي‌هاي پليس سايبر
پليس سايبر بايد بتواند به رديابي، شناسايي و ايجاد محدوديت براي مجرمان در فضاي سايبر بپردازد. اين امر مستلزم داشتن وجاهت قانوني، حرفه‌اي بودن و تسلط بر فنون نفوذگري و همچنين، داشتن ابزارهاي پيشرفته عمليات در فضاي سايبر و در نهايت نيازمند همكاري است.
دامنة فعاليت پليس سايبر، متناسب با گسترة فضاي سايبر، سرتاسر جهان است و احتمالاً در آينده، اين پليس زير نظر سازمان ملل يا كشورهاي غربي تشكيل خواهد شد. در صورتيكه فعاليت پليس‌هاي دنياي واقعي به يك منطقة جغرافيايي يعني يك كشور محدود است. پليس‌هاي دنياي واقعي اگرچه در سطح بين‌الملل با يكديگر ارتباط دارند و پليس بين‌الملل (Interpol) نيز وجود دارد، اما فعاليت‌هاي بين‌المللي آنها معمولاً تابع سياست‌ها و روابط كشورها است.
يكي از كارهايي كه پليس سايبر انجام مي‌دهد، محدود كردن دامنة فعاليت مجرمان در فضاي سايبر است. هم‌اكنون امكاني فراهم شده كه آدرس‌هاي اينترنتي كه از طريق آنها به فعاليت‌هاي خرابكارانه مثل ارسال ويروس، نفوذ غيرمجاز و ارسال پيغام‌هاي مزاحم مي‌پردازند، شناسايي و هرگونه فعاليت از طريق اين آدرس‌ها به شدت محدود شود. براي مثال، امروزه سرورهاي پست‌الكترونيك به صورت خودكار با پليس سايبر براي دريافت يا حذف پيغام‌هاي ورودي مشورت مي‌كنند.
تجربة ساير كشورها
پليس سايبر با اسامي مختلفي چون پليس شبكه ، پليس وب و غيره در كشورهاي مختلف شكل گرفته است و حتي برخي كشورها اين وظيفه را به CERT (تيم واكنش سريع به مشكلات رايانه‌اي) واگذار كرده‌اند. از جمله كشورهاي پيشرو در ايجاد پليس سايبر مي‌توان به آمريكا، فرانسه، چين، ژاپن، هند و كره اشاره كرد. كره تا قبل از سال 2000 فقط به جرايم رايانه‌اي اهميت مي‌داد، اما در اين سال، CTRC را براي مقابله با جرايم سايبري ايجاد كرد.
هند نيز اولين ايستگاه پليس سايبر خود را در سال 2001 در بنگلور ايجاد كرد. پليس سايبر هند يا CCPS وظيفه دارد با جرايم فضاي سايبر از قبيل نفوذ غيرمجاز، خرابكاري اطلاعات و كلاهبرداري اينترنتي مقابله كند. ايجاد پليس سايبر در هند در شرايطي است كه اين كشور در سال 2000 قانوني را براي مقابله با جرايم رايانه‌اي تصويب كرده بود.
تجربة كشور ما
در كشور ما نيز چند سالي است كه اداره كل مبارزه با جرايم رايانه‌اي در معاونت آگاهي نيروي انتظامي ايجاد شده است. پرواضح است كه جرايم فضاي سايبر محدود به جرايم رايانه‌اي نيست و ابزارها، نيروي انساني و اختيارات خاص خود را مي‌طلبد. پليس سايبر قطعه‌اي از پازل گمشدة توسعة فناوري اطلاعات در كشور است. با توجه به اين نكته كه نيروي انتظامي مسئول برقراري نظم در جامعه است، اين ارگان مي‌تواند با در دست گرفتن ابتكار عمل و از دست ندادن فرصت‌ها، مسئوليت نظم و امنيت در اين حوزه بزرگ اجتماعي را نيز بر عهده بگيرد. البته بايد براي مقابله قانوني با جرايم فضاي سايبر، قوانين لازم و شايسته تدوين گردد.
راه‌كارهاي پيشنهادي
براي برقراري نظم و امنيت در محيط شبكه‌هاي رايانه‌اي، پليس سايبر يك ضرورت ملي است. ايجاد چنين نهادي به مراحل زير نياز دارد:
1- عناوين مجرمانه در فضاي سايبر ملي مشخص شود.
2- قانون جرايم فضاي سايبر و مجازات‌هاي متناسب، با در نظر گرفتن تأثير شبكه‌هاي اينترنتي در گسترش شايعات، اتهامات، خرابكاري‌ها و غيره تعيين شود. مسلماً مجازات جرم در محيط شبكه‌هاي رايانه‌اي به دليل گسترش آن، بايد بيشتر از فضاي خارج باشد.
3- پليس ساير رسماً در نيروي انتظامي تأسيس شود.
4- پليس سايبر براي مقابله با جرايم طبق اولويتي مشخص برنامه داشته باشد.
5- پليس سايبر در مراكز استان‌ها و ساير نقاط كشور گسترش يابد.
6- پليس سايبر بر مبارزه با تروريست‌ها و تهديدكنندگان خارجي و داخلي فضاي سايبر ملي تأكيد كند.
7- پليس سايبر ملي همكاري با كشورهاي ديگر را آگاهانه و فعالانه آغاز كند.
منبع
سايت كميتة مطالعات فناوري دفتر همكاري‌هاي فناوري رياست جمهوري (www.ict-research.net)، با ويرايش و تلخيص
