ويكي‌ها و بلاگ‌ها
دنياي كامپيوتر و ارتباطات
از همان سال 1995 كه وب تقريباً عمومي و جهاني شد، خيلي‌ها با اشتياق پيش‌بيني مي‌كردند كه اينترنت روزي باعث خواهد هر كس در اين گستره خاكي بتواند تبديل به ناشر افكار و عقايد خود شود. و بتواند موضوعات مورد علاقه يا مهم از نظر خويش را با هر كس ديگر در اقصا نقاط جهان به اشتراك يا مباحثه بگذارد. ما، كاربران فعلي اينترنت و اقعاً شانس اين را داشته‌ايم كه اين رويا را به عينه ببينيم و لمس كنيم.
ديگر برپايي يك وب‌سايت و به روز نگه داشتن دائمي آن كاري دشوار و خسته كننده شده است. براي همين است كه در عصر حاضر كاربران آماتور ولي مشتاق و علاقه‌مند در حال گرفتن جاي مديران IT و طراحان كاركشته در وب هستند. اربابان فعلي و آتي اينترنت اين نسل جديد هستند. در سال‌هاي اخير به لطف پديده‌هاي نوظهوري چون ويكي‌ها و بلاگ‌ها تجلي اين روياي ديرين رنگ و لعابي هرچه پررنگ‌تر به خود گرفته است.
ايده‌هايي كه در پس اين پديده‌ها وجود دارد، بسيار گسترده و نوآورانه است. وبلاگ‌ها و ويكي‌ها به جاي خود پديده‌هاي بسيار مهمي هستند، ولي بالاتر از آن آنها را مي‌توان نمونه‌هايي از سبك جديد خلاقيت كه در حال جايگزيني رسانه‌هاي ارتباطي موجود هستند، به حساب آورد. كارشناسان اين سبك جديد را تحت عنوان «عواميت خلاقانه» نام‌گذاري كرده‌اند؛ عنواني كه هر دو بخش آن مهم است و مفهوم دارد.
ابداع و نوآوري در عواميت خلاقانه از مجموعه‌اي از محرك‌ها همچون ميل به برتري، خودبيانگري، نوع دوستي و لذت محض ناشي مي‌شود. محصولات اين نوآوري همچون رودخانه‌اي هستند كه در آن كاربران با كمك يكديگر مي‌توانند بسازند و اصلاح كنند و همين طور پيش بروند. البته نوآوري الزاماً هميشه سودآور و پول ساز نيست. تا جايي كه ابعاد منفي آن در ارتباطات توسط بسياري از آگاهان امر برشمرده شده است.
در هر حال، موضوع مهم آن است كه رابطه بين تكنولوژي و فرهنگ اصلاً مسيري يك طرفه نيست. به بيان ديگر، ابداعات نوآورانه از پيشرفت‌هاي فرهنگي مشتق مي‌شوند. كه در اين مسير ويكي‌ها، وبلاگ‌ها و ساير پيشرفت‌هاي فرهنگي اينترنت محور، ظرفيت‌هاي فناورانه تازه‌اي براي ادامه راه مي‌آفرينند.
وبلاگ‌ها
به طور ساده يك بلاگ وب پيچي شخصي است كه در قالبي ژورنالي، با بهره‌گيري از نرم‌افزاري كه به طور خودكار مدخل‌هاي جديد (كه بدان «پست» مي‌گويند) را مديريت مي‌كند و در بالاي صفحه قرار مي‌دهد و هنگامي كه تعداد پست‌ها زياد شد يا پس از مدت زمان مشخصي مدخل‌هاي قديمي‌تر را به بايگاني انتقال مي‌دهد، منتشر مي‌شود. از اواخر دهه 90 كه بلاگينگ رخ نمود، به سرعت و به طور پيوسته، مسير رشد سريعي را پيمود. در سپتامبر 2003 وب سايت تكنوراتي اعلام كرد حدود 4 ميليون وبلاگ‌ها با بيش از نيم ميليارد لينك در جهان وجود دارد. تا پاييز 2005 اين رقم به 21 ميليون رسيد.
گرچه به اين آمار بايد وبلاگ‌هاي دروغين و اسپمي را هم كه اين روزها نام Splog روي آن گذاشته‌اند، بايد اضافه كرد. اين دسته از وبلاگ‌ها به صورت خودكار توسط نرم‌افزارهايي مخصوص ايجاد و طراحي مي‌شوند؛ صرفاً بدين منظور كه آگهي‌هاي اتوماتيك جاهايي مثل گوگل را جذب كنند. حتي بعضي آمارها عدد 50 ميليون وبلاگ را هم نشان داده است. اما تصور مي‌شود اين رقم به واسطه احتساب گروه‌هاي آنلايني به دست آمده است كه به صورت اتوماتيك دفتر روزانه‌هاي آنلاين وبلاگ مانندي براي اعضاي خود ايجاد مي‌كنند.
در هرحال وبلاگ‌ها دامنه خدمات گسترده‌اي را شامل مي‌شوند؛ از دفتر روزانه‌هاي آنلاين تا انجمن‌هاي برخط به منظور برقراري ارتباط بين اعضاي يك گروه. در مجموع، محبوب‌ترين و پربازديدترين وبلاگ‌ها متعلق به بلاگرهايي است كه بيشتر خود را درگير بحث‌هاي سياسي و فرهنگي مي‌كنند. عده‌اي، عناصر خاصي (كه البته عموميت ندارد) را جنبه‌هاي اساسي بلاگينگ قلمداد مي‌كنند.
مهمترين آنها امكاناتي است كه براي خوانندگان وبلاگ فراهم مي‌شود تا نظرات (Comments) خويش را در مورد هر پست ابراز كنند. يا امكاناتي كه به صاحبان ساير وبلاگ‌ها داده مي‌شود تا به يك پست پيوند دهند و نظر يا انتقاد يا نكته خود را درباره آن پست بگويند. خيلي از بلاگرها سعي مي‌كنند با استفاد از ابزاري به نام blogrol خود را به جوامع آنلاين بزرگ‌تر وصل كنند. بلاگ رول در واقع يك نوار جانبي است كه داراي فهرستي از لينك‌هاي دائمي به ديگر وبلاگ‌هايي است كه مورد توجه خوانندگان و مراجعان قرار دارد.
واقعيت اين است كه خيلي از اوقات، هدف از گذاشتن يك پست توسط بلاگر به راه انداختن يك بحث است تا بعداً آن را به صورت نوعي محاوره بين نويسنده و خوانندگان در معرض عموم قرار دهد. اكثر بازديدكنندگان يك وبلاگ هيچ وقت كامنتي نمي‌گذارند و بيشتر به جاي اينكه شركت كننده باشند، نقش ناظر را ايفا مي‌كنند. در اينترنت، بسياري ازمواقع از واژه نيمه تحقيرآميز «ناظر بيغ» (Lurker) براي توصيف اين جور افراد استفاده مي‌كنند.
ريشه اين اصطلاح به زمان استفاده از گروه‌هاي مباحثه UseNet برمي‌گردد كه در آن توقع بر آن بود كه كليه اعضاي گروه در بحث و تبادل نظر مشاركت داشته باشند. اما به هرحال، همه مي‌دانيم در خصوص وبلاگ‌ها نمي‌توان چنين انتظاري داشت.
ويكي‌ها
در مقايسه با وبلاگ‌ها و بيشتر وب‌سايت‌هاي ديگر، هدف از طراحي ويكي‌ها تسهيل انجام امر ويرايش توسط تعداد زيادي از افراد تا حد ممكن، بوده است. بي‌شك بزرگ‌ترين مثال از ويكي‌ها همان ويكي پديا است؛ يك دايره‌المعارف بر خط كه حتي برخي اطلاعات اين مقاله نيز از آن برگرفته شده است. يك Wiki امكان نگارش جمعي (توسط نويسندگان همكار) اسناد را در قالب زباني ساده و با بهره‌گيري از مرورگر وب به افراد مي‌دهد. يك ويكي را مي‌توان مجموعه‌اي از صفحات دانست كه معمولاً با كلي فراپيوند (hyperlink) به هم وصل هستند.
در نتيجه اين فرايند، يك پايگاه داده رابطه‌اي خيلي ساده شكل مي‌گيرد. بد نيست اشاره كنيم، نام ويكي‌ها از عبارتي در زبان هاوايي يعني Wiki wiki به معناي «سريع» و «غيررسمي» برگرفته شده است. مبناي كاركرد ويكي‌ها ساده‌سازي اصلاح اشتباهات و سخت‌كردن ايجاد و ارتكاب آنهاست. يك ويكي متداول به هركس كه صفحه مربوط به موضوعي را بازديد كند، اجازه ويرايش آن را مي‌دهد؛ بدون اينكه او را مجبور به عضويت در گروه خاصي يا حتي ثبت‌نام نمايد. با اين وجود، ويكي‌ها به طور روزافزوني در محيط‌هاي آموزشي، شركتي و دولتي توسط گروه‌هاي متشكل در حال استفاده و بهره‌برداري هستند.
چون به هرحال ويكي‌ها كاملاً باز هستند، سازندگانش ابزارهايي براي تشخيص و اعتبارسنجي افزونه‌هاي جديد به صفحه اصلي انديشيده‌اند. مهمترين آنها كه تقريباً در هر ويكي‌اي مي‌توانيد ببينيد، صفحه «تغييرات اخير» (Recent Changed) است؛ فهرستي ويژه كه ويرايش‌هاي اخير را بر مي‌شمارد يا ليستي از تمام اديت‌هايي كه در گستره زمان مشخص شده‌اي اعمال شده‌اند. اما ويكي پديا؛ شايد بد نباشد براي توصيف و تشريح آن به خودش مراجعه كنيم كه چنين مي‌گويد:
«ويكي‌پديا يك دايره المعارف چندزبانه وب محور با محتويات رايگان است. اين دايره المعارف به صورت شراكتي توسط عده‌اي داوطلب به نگارش در‌مي‌آيد. و اجازه مي‌دهد مقالاتش توسط هركسي كه به اينترنت وصل باشد، تغيير داده شود. اين پروژه در پانزدهم ژانويه سال 2001 به عنوان متممي براي Nupedia كه توسط متخصصان نوشته مي‌شود، كليد خورد. و اكنون توسط بنياد غيرانتفاعي ويكي مديا اداره مي‌شود. ويكي‌پديا بيش از 2 ميليون و پانصد و پنجاه هزار مقاله در خود دارد كه حدود 873 هزار تاي آنها به زبان انگليسي هستند. از بدو كار، به طور پيوسته بر محبوبيت ويكي پديا افزوده شده است و به لطف همين موفقيت فرزندان بسياري از دامن همين مادر متولد شده و گسترش يافته‌اند.»
مقاله‌هاي Wikipedia به طور معمول هم مورد توجه رسانه‌هاي جمعي و هم جامعه علمي هستند و بارها به خاطر توزيع رايگان، ويرايش پذيري و گستره متنوع پوشش موضوعات مختلف مورد ستايش قرار گرفته‌اند. اما از سوي ديگر طبيعت باز آن كه هرگونه خرابكاري، اشتباه و تغليط، عدم سازگاري يا نظرات نامتعادل را در مقالاتش مجاز مي‌دارد، مورد انتقاد خيلي‌هاست. اغلب ويكي‌هاي موفق از توفيق برخورداري از مجموعه‌اي از كاربران فعال و ميزان مشاركت بالا بهره‌مند بوده‌اند.
در غياب اين شرايط، يك ويكي نمي‌تواند كاركرد صحيح خود را داشته باشد. در نتيجه، تعداد ويكي‌ها خيلي كمتر از وبلاگ‌هاست شايد تعداد ويكي‌هاي عمومي و شناخته شده به هزار عدد هم نرسد اما از طرف ديگر، دست كم برخي ويكي‌ها كه براي ويرايش محدوديت‌هايي در نظر گرفته‌اند (مثل ويكي دانشگاه كالگاري كانادا) از هر وبلاگي معروف‌تر و موفق‌تر به نظر مي‌رسند.
از لحاظ برخي ابعاد، بايد گفت مفهوم تأليف و تصنيف و نويسندگي كاملاً با ويكي‌ها غريب است. يك مدخل ويكي محصول چندين و چند ترميم و اصلاح است كه به طور جداگانه توسط شركت كنندگاني ناشناس اعمال شده‌اند. معمولاً نويسندگان اصلي مدخل‌هاي اين دايره‌المعارف آنلاين يا ناشناسند يا فقط از روي برخي نشانه‌ها در نوشته‌شان باز شناخته مي‌شوند و تغييرات اساسي و مورد توجه اغلب توسط ويراستاران اعمال مي‌شود.
در مجموع بايد گفت همچنان كه چِشِر (chesher) محقق سرشناس، نيز گفته است، «رشد اينترنت هيچگاه منجر به مرگ مولف نخواهد شد». و ما مي‌گوييم دست كم نه تا وقتي كه وبلاگ‌ها و ويكي‌ها وجود و حضور داشته باشند.
از سوي ديگر، بايستي اذعان كرد نقش مولف و نويسنده در بلاگ‌ها از جهاتي اساسي با يك توليد كننده متن معمولي و سنتي فرق دارد. مهم‌ترينش نيز اين است كه وبلاگ‌ها (حداقل آن دسته از بلاگ‌هاي كامل با نظرات و بازخوردهاي كافي) را مي‌توان محصولات فرهنگي مشاركتي پنداشت.
