ايتنا - فرود موفق بر نیمه پنهان ماه

سطح نشین Cháng’é نقطه عطفی برای برنامه فضایی چین به شمار می‌رود و برای نخستین بار در تاریخ موفق شده است بر سطح نیمه پنهان ماه فرود آید. محل فرود این مه نشین منطقه ای به نام حوضه (باسین) قطب جنوب آیتکن است.

فرود موفق بر نیمه پنهان ماه
ساعت 2:26 دقیقه بامداد (وقت جهانی) سوم ژانویه (13 دی‌ماه) عصر کاوش‌های فضایی نقطه‌عطف دیگری را تجربه کرد. برای نخستین‌بار در تاریخ اکتشافات فضایی، سطح‌نشینی (بدون سرنشین) با موفقیت بر نیمه پنهان ماه فرود آمد.

این کاوشگر Chang’e-4 نام دارد. تلفظ دقیق این کلمه چیزی شبیه به چان‌لیو است، اما برای اینکه خطایی در فارسی‌شدن اتفاق نیفتد، در این متن از نگارش پین‌ین یا نگارش چینی با حروف لاتین استفاده می‌کنم که به صورت Cháng’é بیان می‌شود.

در زبان چینی Cháng’é یکی از نام‌های ایزدبانوی ماه است و حالا این فرود باعث شد تا برای اولین‌بار چینی‌ها موفق شوند دست به مأموریتی بزنند که تاکنون هیچ کشور دیگری موفق به انجام آن نشده بود؛ فرود بر نیمه پنهان ماه.

نیمه پنهان ماه
ماه، این قمر استثنایی زمین، به دلیل قفل‌شدن مداری با زمین، همان زمانی که طول می‌کشد تا یک‌بار به دور خود بچرخد (شبانه‌روز ماه)، همان زمان هم طول می‌کشد تا یک‌ بار گردش خود را به دور زمین تکمیل کند (گردش تناوبی).

به این ترتیب، از دید ما ناظران زمین همواره یک سمت‌وسوی ماه به روی ما قرار دارد؛ نیمه آشنایی که شب‌ها در آسمان می‌بینیم و با جزئیات و عوارض آن آشنا هستیم. ما از روی زمین هیچ‌گاه نمی‌توانیم پشت ماه را ببینیم. (مگر مختصری از لبه‌های آن که به دلیل پدیده رخ‌گرد یا لیبراسیون دیده می‌شود. )

تنها کسانی که توانسته‌اند این چشم‌انداز غریب را با چشم ببینند، فضانوردان مأموریت‌های آپولو هستند که هنگامی که در مدار ماه قرار داشتند یا آن را دور می‌زدند، این چشم‌انداز را دیده‌ و تصویربرداری کرده‌‌اند و البته تعدادی مأموریت مدارگرد به تصویربرداری و بررسی این منطقه پرداخته است.

چهره آبله‌روی ماه
نیمه پنهان یا پشت ماه کمتر شباهتی به نیمه رو به زمین آن دارد. به دلیل همان قفل‌شدگی مداری و در زمانی دور که هنوز بخش درونی ماه حالت مذاب داشت، ‌گرانش زمین باعث شد تا این لایه درونی مذاب بیشتر به زمین کشیده شود به این ترتیب پوسته ماه در سمتی که رو به زمین قرار دارد، نازک‌تر از نیمه پشتی است.

همین امر باعث شد تا زمانی که ماه شاهد بمباران‌های خرده‌ سیارک‌ها بود، تعداد بیشتری از این برخوردها بتوانند پوسته نازک ماه در سمت رو به زمین را شکافته و ماده مذاب یا ماگمای زیرین را روانه سطح کنند. این ماگماهای خشک‌ شده عوارضی را در نیمه رو به زمین ماه ایجاد کرده است که به طور سنتی به نام دریاهای ماه می‌شناسیم و با چشم غیرمسلح به شکل عوارض خاکستری‌رنگ دیده می‌شوند.

نیمه پشت‌ ماه به دلیل پوسته ضخیم‌تر چنین دریاهایی بر سطح خود ندارد و برخوردهای انجام‌شده در طول دوران زخم‌های خود را بر چهره آن باقی گذاشتند و مجالی برای رتوش آنها نبوده است و به همین دلیل هم ظاهر نیمه پنهان ماه شباهت بیشتری با سطح عطارد دارد.

فرود در نیمه پنهان
سطح‌نشین Cháng’é نقطه‌عطفی برای برنامه فضایی چین به شمار می‌رود و برای نخستین‌بار در تاریخ موفق شده است بر سطح نیمه پنهان ماه فرود‌ آید. محل فرود این مه‌نشین منطقه‌ای به نام حوضه (باسین) قطب جنوب آیتکن است.

این منطقه بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین ساختار شناخته‌شده برخوردی بر سطح ماه و یکی از بزرگ‌ترین عوارض برخوردی در کل منظومه شمسی به شمار می‌رود. قطر این عارضه چیزی در حدود دو هزارو ۵۰۰ کیلومتر است که وقتی با محیط ۱۱ هزارکیلومتری ماه مقایسه می‌کنید، می‌توانید به عظمت آن پی ببرید.

Chang’e-4 در ادامه مأموریت‌های پیشین سازمان فضایی چین اجرا می‌شود و متعلق به فاز دوم این برنامه است. فاز اول این برنامه برای دستیابی به فناوری ارسال فضاپیما به مدار ماه صورت گرفت. این مرحله با انجام مأموریت‌های Cháng’é-1 و Cháng’é-2 در سال‌های ۲۰۰۷ و ۲۰۱۰ به اتمام رسید.

مرحله بعدی و فاز دوم این مأموریت فرودآوردن موفق دوقلوی سطح‌نشین/سطح‌نورد بر ماه است. بخش اول این مرحله در سال ۲۰۱۳ با فرود موفق Cháng’é-3 در نیمه آشنا و رو به زمین ماه انجام شد و اکنون با فرود موفق Cháng’é-4 در نیمه پنهان ماه، عملا به سرانجامی مطلوب برای چینی‌ها رسید. فاز بعدی برنامه کاوش ماه برای چینی‌ها اعزام دو مأموریت Cháng’é-5 و Cháng’é-6 به نیمه روشن ماه است که طی آن این مأموریت‌ها به جمع‌آوری نمونه از سطح و بازفرستادن آنها به زمین اقدام خواهند کرد.

Cháng’é در ماه چه می‌کند؟
Cháng’é در دهانه‌ای به نام فون کارمان درون حوضه قطب جنوب آیتکن فرود آمده و قرار است به کمک ابزارهای خود به بررسی این منطقه بپردازد. ابزارهای علمی این سطح‌نشین از دوربین‌های فرود، دوربین پانارمای سطحی، طیف‌سنج فرکانس پایین با هدف بررسی فوران‌های خورشیدی، یک تابش‌سنج سطحی و همچنین یک محفظه حیاتی است. این محفظه سه‌ کیلوگرمی مهر و موم شده شامل بذر برخی از گیاهان و همچنین تخم حشرات است.

فضای درون این بسته زیستی مشابه محیط زمین طراحی شده است و هدف آن بررسی رشد احتمالی و به‌بارنشستن این نمونه‌ها در مجاورت‌ گرانش اندک ماه است. (تنها تفاوت با محیط زمین‌ گرانش خواهد بود). همچنین به همراه این سطح‌نشین، سطح‌نوردی رباتیک نیز به سطح ماه رفته است.

این ربات کوچک که به نام‌یوتو-2 شناخته می‌شود، به همراه خود دوربینی با میدان دید باز، یک ابزار بررسی زیرسطحی راداری، طیف‌سنج مریی و نزدیک به نور فروسرخ و ابزاری برای بررسی واکنش بادهای خورشیدی و سطح ماه به همراه دارد. اگرچه تک‌تک این آزمایش‌ها اهمیت زیادی دارند، اما مهم‌ترین بخش این مأموریت فرود موفق در نیمه‌پنهان ماه است. این آزمایش‌ها قدم‌های نخستین برای ساختن آینده‌ای مهم، اگرچه احتمالی بر ماه است.

Cháng’é چگونه با زمین تماس می‌گیرد؟
یکی از مهم‌ترین چالش‌هایی که فرود در نیمه‌پنهان ماه را به هدفی تا پیش از این دست‌نیافتنی تبدیل می‌کرد، نبود امکان تماس و ارتباط مستقیم میان زمین و فضاپیماست. زمانی که شما بر نیمه پنهان ماه فرود آیید یا در مداری نزدیک به سطح ماه و در پشت ماه پرواز کنید، ماه میان شما و زمین مانع ایجاد می‌کند و همین امر هم باعث می‌شود تا امکان تماس مستقیم برقرار نباشد. به همین دلیل برای تماس مستقیم باید ساختاری مداری را برای رله امواج طراحی کنید.

دو مسیر برای این کار وجود دارد؛ یکی اینکه مدارگردی را در مدار پایین در اطراف ماه قرار دهید و هر بار که این مدارگرد از فراز نیمه پنهان می‌گذرد داده‌های دریافتی از سطح‌نشین را دریافت کرده و زمانی که از سایه ماه بیرون می‌آید آن را به زمین بفرستد. راه دیگر این است که مدارگردی را در مداری قرار دهید که هم‌زمان که به پشت ماه دید دارد بتواند زمین را هم ببیند و با آن تماس بگیرد. چینی‌ها این مسیر دوم را انتخاب کردند.

آنها ماهواره‌ای به نام Quèqiáo (به معنی پل زاغی که به یکی از افسانه‌های چینی اشاره دارد و در آن زاغی‌ها با کنار‌هم‌قراردادن بال‌های خویش پلی را ایجاد می‌کنند تا ژی‌نو، هفتمین دختر ایزد آسمان، بتواند به معشوق زمینی خود برسد) را به نقطه لاگرانژی شماره ۲ مدار زمین و ماه اعزام کردند. این ماهواره در این مدار قفل‌شده در پشت ماه و در فاصله حدود ۶۵‌هزار کیلومتری از سطح ماه قرار دارد و داده‌های این مه‌نشین/مه‌نورد را به زمین رله می‌کند. این ماهواره شاید نخستین آجر از سنگ بنای ساختار مخابراتی باشد که در آینده اطراف ماه را در بر خواهد گرفت.

چرا‌ این مأموریت مهم است؟
این مأموریت مهمی است. فارغ از اهمیت علمی بالقوه آن، این مأموریت از نظر سیاست و صحنه کاوش‌های فضایی مهم است. برای نخستین‌بار چین دیگر کشوری نیست که برنامه فضایی دیگران را دنبال کند. حالا نام چین و صنایع فضایی این کشور با نخستین‌های کاوش‌های فضایی گره خورده است.

نکته مهم دیگر که شاید اگر زمان دیگری بود برای ما در ایران اهمیت بیشتری داشت- اهمیت برنامه‌ریزی و نقشه راه در پروژه‌هایی مانند پروژه‌های فضایی است. برنامه فضایی چین که از چندین دهه پیش آغاز شد نقشه راه طولانی داشته و دارد که به‌آرامی ولی گام‌به‌گام جلو می‌رود.

گام‌های آهسته ولی پیوسته این کشور، اکنون باعث شده است تا این کشور در برخی حوزه‌ها از رقبای مهم و باسابقه خود پیشی بگیرد. این در حالی است که بحث‌های سیاسی و شاید از آن مهم‌تر نداشتن چشم‌اندازی تأثیرگذار در ایالات متحده برای آینده برنامه فضایی و همچنین روزگار نه‌چندان بر وفق مراد روسیه، فرصت شتاب‌گرفتن چین را بیشتر فراهم آورده است.

اگرچه ساختار پنهان‌کار و غیرشفاف چین اجازه نمی‌دهد تا جزئیات زیادی از چنین مأموریت‌هایی منتشر شود، اما همین تداوم در برنامه می‌تواند یک‌بار دیگر توجه‌ها را به سوی برنامه‌ریزی آینده‌نگر در فضا و به‌ویژه مقاصد مهم جلب کند.

ماه منزلگاه فراموش‌ شده ما
اگرچه هیچ کاوش فضایی را نمی‌شناسم که بدون اهمیت یا جذابیت یا تأثیری در آینده انسان باشد، اما هم‌زمان باید در نظر داشت که پروژه‌هایی مانند سفر به مریخ، معدن‌کاوی سیارک‌ها و کاوشِ دوردست‌های منظومه شمسی مهم و حیاتی هستند اما ماه مقصد مهم ما زمینی‌هاست که نباید اهمیت آن را فدای جذابیت تبلیغاتی پروژه‌ای مانند سفر انسان به مریخ کرد. ماه هنوز دنیایی ناشناخته و با قابلیت‌های بالقوه بسیاری برای ما است.

در ماه ما می‌توانیم سنگ‌بنای توسعه خود در فضا را محکم کنیم. در اطراف ماه می‌‌توانیم با کمک تجربه و با هزینه‌ای به‌نسبت اندک سامانه‌ای ارتباطاتی را بسازیم که نه‌تنها امکان ارتباط مستقیم دائم با زمین را داشته باشد که نقش راه میان‌سیاره‌ای آینده را بازی کند. ماه با توجه به فاصله نزدیک به زمین، امکان ارتباط و پشتیبانی مستقیم و امدادونجات، می‌تواند میزبان نخستین پایگاه‌های فرازمینی انسان باشد. تمام آنچه را که آرزو داریم روزی در مریخ انجام دهیم، می‌توانیم با هزینه اندک، اطمینان بیشتر و سرعت و بازخورد بیشتر در ماه تمرین کنیم.

ضمن اینکه مدار ماه و سطح آن می‌تواند به پایگاهی برای سفرهای فضایی میان‌سیاره‌ای غیرسرنشین‌دار و سرنشین‌دار احتمالی بعدی بدل شود. نیمه پنهان ماه بهشتی برای دانشمندان است.

به‌دور از تابش‌های رادیویی و حرارتی زمین و پنهان در زیر سایه دائمی ماه و به‌دور از تأثیرات جوی که در زمین وجود دارد، می‌تواند میزبان و بستری برای ساخت رصدخانه‌های بزرگی در طول موج‌های مختلف باشد که افق دید ما را به شکل غیرقابل باوری توسعه می‌دهند. اولویت سفر و سفت‌کردن جای پا در ماه باید در اولویت برنامه‌های فضایی آینده‌نگر باشد، اگر بازی‌های سیاسی مجالی دهد.

منبع: روزنامه شرق