تخته سياههاي مجازي
م.ر.بهنام رئوف- دنياي اقتصاد
دیروز اول مهر بود. روز بازگشایی مدارس و آغاز جنب و جوش کودکان و نوجوانان برای یادگیری علم و دانش. یادش بخیر. انگار همین دیروز بود که در بحبوحه روزهای جنگ تحمیلی با لباسهای فرم و روپوشهای سرمهای رنگ سر کلاسهای درس حاضر میشدیم. البته کلاس درس که چه عرض کنم. زمان ما که همهاش آژیر قرمز و پناهگاه و تعطیلی چند ماهه مدارس بود. اما حالا چی؟ دیگر از اون تختههای سیاه چوبی و گچهای سفید و رنگی دوران ما خبری نیست، اگر هم خبری باشد خیلی کم و در مناطق دورافتاده.
الان دیگر عصر تختههای سفید و دیجیتال است. عصر وسایل آموزشی مجازی. البته اگر درست به خاطر داشته باشید، تا حدودی پایههای آموزش مجازی و آموزش از راه دور در همان دوره جنگ تحمیلی و تعطیلی مدارس شکل گرفت. درست در همان زمان بود که شبکه دوم صدا و سیما در برخی از ساعات بعدازظهر برخی از دروس ابتدایی را برای دانشآموزان آموزش میداد. برنامهای که البته در زمان خود بینظیر بود اما فقط به همان دوران ختم شد و بعد از پایان جنگ تمام شد.
اما الان چند سالی است که زمزمههایی در باره مدارس هوشمند و مدارس مجازی، فضای آموزشی کشور را پر کرده است. زمزمههایی که در برخی از مناطق با شروع طرحهایی در قالب پایلوت در حال آزمون و خطا است.
مدرسه هوشمند چیست؟
اشتباه نکنید. مدرسه هوشمند یک مکان عجیبوغریب تخیلی مثل فیلمهای هالیوود نیست. مدرسه هوشمند (Smart School) مدرسهای است که مباني توسعه در آن استفاده از فناوريهاي نوين اطلاعات و ارتباطات است و در حقیقت این نوع از مدارس بخشی از همان بحث آموزش الکترونیکی را دنبال میکنند.
مدرسه هوشمند، مدرسهاي است كه جهت ايجاد محيط ياددهي، يادگيري و بهبود نظام مديريتي و تربيت دانش آموزان پژوهنده طراحي شده است. فراگیر شدن فناوری اطلاعات و ارتباطات در تمام حوزهها باعث شده تا مدارس نیز از این مهم بیبهره نمانند و با به کارگیری ابزار آی سیتی، پسوند هوشمند را بر اسم خود اضافه کنند.
كشور مالزي در سال 1998 نخستين كشوري بود كه مدارس هوشمند را در نظام آموزش و پرورش راهاندازي كرد و با ارايه الگوي موفق توانست تجربه خود را به ساير كشورها نيز منتقل كند و امروزه علاوه بر مالزي ديگر كشورها نيز براي هوشمند كردن مدارس خود اقدام كردهاند.
باز هم اشتباه نکنید. مدرسه هوشمند با مدرسه مجازی تفاوتهای زیادی دارد هرچند که پیش زمینهای برای شکلگیری مدارس مجازی هستند اما این نوع از مدارس، مدرسهای فيزيكي بوده كه كنترل و مديريت آن مبتني بر فناوري اطلاعات و شبكه است و محتواي اكثر دروس آن الكترونيكي و سيستم ارزشيابي و نظارت آن هوشمند است.
مدرسه هوشمند و فواید آن
در مدارس هوشمند علاوه بر استفاده از امكانات فيزيكي مدرسه و برنامههاي روتین تلاش میشود تا با تجهيز به امكانات رايانهای و فناوريهاي مربوطه كنترل و مديريت بر پایه فناوری اطلاعات شکل گیرد. هدف اصلی در شکلگیری مدارس هوشمند، رشد همه جانبه دانشآموزان از نظر ذهني، جسمي، عاطفي و رواني، ارتقاي تواناييها و قابليتهاي فردي، تربيت نيروي انساني متفكر و آشنا به فناوري و افزايش مشاركت مردمي است.
مدرسه هوشمند دانشآموز محور است و در آن معلم نقش هدايتگر را دارد. دانشآموز بر منابع موجود در مدرسه يا شبكههاي اطلاعرساني بيروني دسترسي داشته و در استفاده از منابع براي درسهاي خود آزاد است. درحقیقت شاگردان مدارس هوشمند از دو نوع محتوا استفاده میکنند. نخست محتواهاي الكترونيكي که در بستر شبکه وجود دارد و بعد محتواهايي كه معلمان در بستر الکترونیکی توليد ميكند.
ارتباط والدين با اين نوع از مدارس آنلاین است و آنها میتوانند با اتصال به شبکه مدرسه با مدير يا معلمان ارتباط پيدا كنند و از وضعيت تحصيلي فرزند خود آگاه شوند. علاوه بر آن نیز دانشآموزان با استفاده از فضای مجازی علاوه بر آنکه با یکدیگر در ارتباط هستند میتوانند با معلمان خود نیز در طی شبانهروز در ارتباط بوده و مشکلات خود را مطرح کنند. در حقیقت مدارس هوشمند مدارسی هستند بدون تعطیلی و بدون زنگ آخر.
این مدارس که بیشتر بر پایه شبکه و یک نرمافزار و سایت داخلی بنا نهاده شدند علاوه بر دراختیار داشتن انجمنهای تخصصی و کلاسهای مجازی دارای یک کتابخانه مجازی و محیطهای گفتوگو و تالارهای پرسش و پاسخ به صورت آنلاین و غیرآنلاین هستند. در اختیار داشتن وبلاگهای تخصصی به دانشآموزان این امکان را میدهد تا بتوانند تجربیات و یا حتی یافتههای جدید خود را در بستر شبکه گسترش دهند.
در نتیجه فرق اصلی مدارس هوشمند با مدارس سنتی در حقیقت به تولید محتوا توسط دانشآموزان باز میگردد، یعنی در این نوع از مدارس اطلاعات فقط از طریق معلم به دانشآموز منتقل نمیشود بلکه شاگردان نیز در بالابردن سطح علمی همکلاسیهای خود دخیل هستند.
دانشآموزان در اینگونه از مدارس ميآموزند که چگونه اطلاعات را پردازش کنند و بهکار ببندند، آنها تفكر مصمم و جدي را آموزش ميبينند و درباره هر آنچه آموختهاند، ميانديشند. همچنين از دانش خود در زندگي روزمره بهره ميگيرند. از توانايي استفاده بهينه از فناوري شبکه برخودار بوده و امکان دستيابي به منابع اطلاعاتي ملي و جهاني را خواهند داشت و ميتوانند باساير دانشآموزان، معلمان و مردم دنيا ارتباط متقابل برقرار کنند.
آموزگاران، از يکسو راه را براي فعاليت هر چه بيشتر دانشآموزان مستعد، هموار مينمايند و از سوي ديگر به ساير دانشآموزان اين امکان را ميدهند که خودشان در فرايند يادگيري سهيم باشند. اهداف توسط معلمان شناسايي شده و سپس سمت و سوي حرکت دانشآموزان مشخص ميشود. در کل ميتوان گفت هدايت و رهبري پيشرفت و ترقي دانشآموز وظيفه اصلي معلم در مدرسه هوشمند است.
شاگرد تنبل و زرنگ و شاگرد تهکلاسی در مدارس هوشمند وجود ندارد. در اینگونه از مدارس دیگر دانشآموزانی که از سطح یادگیری پایینتری برخوردار هستند ناراحت از دست دادن زمان مدرسه و یا حتی کمبود وقت معلم را ندارند، چرا که بعد از آموزش معلم، آنها میتوانند چند بار همان درس را به وسیله نرمافزارهای کمک آموزشی و مثالهای متنوع دنبال کرده و در صورت داشتن اشتباه در هر ساعت از شبانهروز با مطرح کردن مشکلاتشان در تالارهای گفتوگو، آن را حل کنند.
شاگرد زرنگها نیز وقتشان بیخود و بیجهت در این مدارس تلف نمیشود. آنها میتوانند به راحتی از مباحثی که در یادگیری آن مشکلی نداشته بگذرند و مباحثی که در آن از علايق بیشتری برخوردار هستند را دنبال کنند.
آنها میتوانند به راحتی با همسنهای خود در اقصی نقاط کشور و حتی جهان در ارتباط باشند و به راحتی میتوانند از تازههای علمی جهان مطلع شوند. در مدرسه هوشمند، برنامه درسي محدود كننده نيست و به دانشآموزان اجازه داده ميشود از برنامه درسي خود فراتر گام بردارند.
مدرسه هوشمند در ایران
شورايعالي آموزش و پرورش كشورمان در سال 1380 موضوع مدارس هوشمند را براي نخستين بار مطرح كرد كه با تاييد و تصويب اين شورا مقرر شد از سال 81 اين مدارس راهاندازي شوند. اما بنا به دلايلي که بیشتر پیرامون تامین بودجه طرح بود، این كار در آن زمان متوقف شد تا اينكه با تامين و جذب 15میلیارد تومان اعتبار و تصويب مجدد در تاریخ 1/7/83 قرار دادی بین وزارت آموزشوپرورش و جهاد دانشگاه صنعتی شریف با عنوان تهیه سند راهبردی مدارس هوشمند منعقد شد.
طبق مصوبات شورای ICT وزارت آموزش و پرورش در سال تحصيلي 83-84، طرح آزمایشی مدارس هوشمند به سازمان آموزش و پرورش شهر تهران محول شد، پس از طرح موضوع در شوراي راهبري فناوري اطلاعات و ارتباطات، 4 دبيرستان در 4 منطقه تهران انتخاب و از سال تحصيلي بعد اجراي آزمايشي طرح در اين مدارس آغاز شد.
بر همین اساس مديران مدارس فوق ضمن شركت در جلسات متعدد كارشناسي در جريان امر قرار گرفتند. تجهيز و ايجاد شبكه واحدهاي داخلي و نحوه توليد محتواي الكترونيك، آموزش معلمان (زبان انگلیسی و مهارتهای ICDL) به انجام رسيد و به این ترتیب اولین گامها برای هوشمند شدن مدارس در کشور برداشته شد.
هرچند که بعد از استفاده از فناوریهای نوین در برخی از مدارس دیگر خبری از طرحهای این چنینی منتشر نشده است. مدارس فوقالذکر هر يک داراي سه سايت رايانهاي بوده و شبکه LAN اين مدارس در کليه کلاسها و سايتها و قسمت اداري دبيرستان نصب شده است. همچنين تعداد 42 دستگاه رايانه و يک عدد ويدئو پروژکتور از سوي سازمان به اين مدارس اختصاص يافت.
در اين مدارس اتاقي جهت توليد محتواي الکترونيکي درنظر گرفته شده و اتاق دبيران نيز به چند دستگاه رايانه مجهز شده است. تشكيل اتاق توليد محتوا، بهكارگيري كامپيوتر در كتابخانه و استفاده از نرمافزارهاي كتابخانه و كتب الكترونيكي آموزشي نیز از دیگر امکاناتی است که به این مدارس اختصاص یافته است.
از سویی دیگر براي دبيران و کادر اداري دبيرستان، دورههاي ICDL و زبان انگليسي و کلاسهاي توليد محتواي الکترونيکي برگزار شده و براي دانشآموزان، دورههاي ICDL . براي اوليا نیز دورههاي بکارگیری اینترنت و آشنایی و کار با نرمافزارهای آفیس.
براي وبسايت اين مدارس از سوي سازمان ميزبان وب و نام دامنه تهيه گرديده و در اختيار آنها قرارداده شده است. به اين ترتيب اين مدارس با همکاري شرکتهاي طرف قرارداد خود، توانايي ارتباط و آموزش و درج اخبار روز دبيرستان را در سايت خواهند داشت.
در این بین میتوان به مدارس آبسال، دكتر مصاحب، نداي آزادی و شهدای كارگر به عنوان برخی از مدارس هوشمند تهران اشاره کرد. در سایت این مدارس، دانشآموز میتواند با بانک کتابهای الکترونیکی، جزوات، سایتهای اختصاصی معلمان و نمونه سوالات درسهای خود در ارتباط باشند.
همچنین ثبتنام و ارایه کارنامه نیز در این مدارس به صورت الکترونیکی و از طریق سایت مدرسه صورت میگیرد. والدین میتوانند با مراجعه به سایت مدرسه از ساعت کلاسها، مواد درسی، تاریخ امتحانات و نیز عملکرد روزانه فرزندان خود مطلع شوند.
موانع پیش روی مدارس هوشمند
گراني سيستمهاي آموزشي در هر سه بخش زيرساخت، توليد محتوا و نيروي انساني از مشکلات عمده و جدي است. در زيرساخت هنوز شبکه اینترنت پرسرعت بهرغم آنچه که وزارت ارتباطات در گزارشهای خود منتشر میکند با مشکل روبهرو است.
نبود نرمافزارهاي قوي و سيستمهاي نرمافزاري مديريت آموزشي نیز از دیگر مشکلات پیش روی مدارس هوشمند کشور است هرچند که برخی از شرکتهای داخلی سعی کردند در بومیسازی نرمافزارهای موجود فعالیتهایی انجام دهند اما به باور بسیاری از کارشناسان هزینه نصب اینگونه از نرمافزارها و نیز تجهیز مدارس بسیار گران است و بدون اختصاص بودجه از سوی دولت این امر امکانپذیر نیست.
مشکل بعدي نبود نيروي انساني متخصص در اين حوزه است که هنوز سيستم آموزشي براي توليد چنين نيروي انساني در کشور ما تعريف نشده است، لذا پيشبيني ميشود که سرعت توسعه مدارس مجازي و هوشمند در کشور ما زياد نباشد اما جاي بسي اميدواري است که قدمهاي اول برداشته شده است.
از دیگر موانع موجود در مسير طرح مدارس هوشمند در کشور به باورهاي فرهنگي جامعه ما به ويژه اولياي دانش آموزان باز میگردد. هنوز با توجه به گذشت چندين دهه از توليد اينگونه فناوريها متاسفانه فرهنگ استفاده از آن چندان رونق نيافته و مقاومتهاي زيادي در اين مسير وجود دارد و در بسياري از خانوادهها تلقي نادرست از اين مقوله موجب شده تا اين تكنولوژي به عنوان يك ابزار مخرب فرض شود.
هرچند که تغییر در طرز فکر نسل فعلی تا حدی جای رایانه و وسایل دیجیتالی را در خانههای امروزی باز کرده است. از سویی دیگر خطوط عادي تلفن جوابگوي نيازمندان نبوده و اخلال در اين سيستم انگيزه كاري را از افراد سلب ميكند، بنابراين مسوولان مربوطه ميبايست چارهاي اساسي براي رفع اين معضل بينديشند.
مشكل اقتصادي بسياري از خانوادهها براي تامين حداقل يك دستگاه كامپيوتر نیز يكي از مهمترين موانع موجود در مسير موفقيت مدارس هوشمند است و اين مساله زماني بيشتر محسوس خواهد بود كه مدارس هوشمند در مناطق مختلف تعميم داده شود. حتي در حال حاضر درصد قابل توجهي از دانشآموزان مناطق برخوردار نيز امكان تهيه كامپيوتر در منزل را ندارند.
به هر حال به نظر میرسد نقش مثبت مدارس هوشمند امروزه بیشتر از هر زمان دیگری در کشور موردنیاز است و میتواند جایگاه ویژهای در افزایش سطح دانش فرزندان کشور داشته باشد. جا دارد مسوولان به جای ارائه آمار و ارقامی که بیشتر جنبه نمایشی دارد توجه بیشتری به معقولاتی از این دست داشته باشند.